Mastitis po niepłodności jest drugim czynnikiem powodującym największe brakowanie ze stad mlecznych. Nie można więc lekceważyć tego zjawiska prowadzącego do znacznych strat ekonomicznych zarówno dla hodowcy ale także dla przetwórców.
Słowo Mastitis pochodzi od „mastos” co po grecku znaczy pierś oraz „itis” określającego zapalenie czegoś. Co może być przyczyną powstania zapalenia wymienia? Najczęściej jest to wynik zakażenia przez drobnoustroje, głównie bakterie ale także przez drożdże i grzyby, uraz lub uszkodzenie mechaniczne, podrażnienie przez różnego rodzaju substancje chemiczne. Stopień zapalenia może być bardzo szeroki- od postaci podklinicznych po kliniczne o zróżnicowanym stopniu przebiegu w zależności od stopnia reakcji na czynnik drażniący.
Podkliniczna postać mastitis
Ta forma stanowi największy rodzaj zakażenia, występujący znacznie częściej niż postać kliniczna. Jest chorobą pozostającą w ukryciu i zwykle podczas codziennych czynności jest nierozpoznawalna przez hodowcę (dojarza). Rozpoznanie może nastąpić po badaniach laboratoryjnych. Początkowo następuje wzrost poziomu komórek somatycznych w wydalanym mleku ( tu jest o wiele łatwiej hodowcom prowadzącym Ocenę Użytkowości Mlecznej gdyż podczas comiesięcznych kontroli udoju otrzymują obraz zdrowotności wymienia przez określanie ilości komórek somatycznych). Brak w odpowiednim czasie reakcji powoduje namnażanie się drobnoustrojów w tkankach wymienia czego wynikiem końcowym jest spadek wydajności mleka oraz pogorszenie się jego jakości.
Głównymi sprawcami podklinicznych postaci mastitis są: gronkowce Staphylococcus aureus i Staphylococcus sp oraz niektóre paciorkowce Streptococcus uberis i Streptococcus agalactiae
Kliniczna postać mastitis
Ta postać zapalenia wymienia cechuje się już widocznymi zmianami w gruczole mlekowym i mleku.
Poszczególne ćwiartki wymienia mogą być zaczerwienione, obrzęknięte lub stwardniałe. W mleku mogą być zmiany zróżnicowane- od strzępek lub kłaczków po surowiczą lub krwistą wydzielinę.
Kliniczną postać mastitis powodują głównie gronkowce, paciorkowce środowiskowe oraz bakterie Coli podobne. Wśród zapaleń klinicznych, w zależności od jego stopnia wyróżniamy różne jej postacie.
Zapalenia podostre z łagodnymi objawami, niewykazującymi oznak ogólnej choroby. Ćwiartki wymienia są lekko zaczerwienione, cieplejsze, wrażliwe na dotyk. Mleko z zainfekowanych ćwiartek ma niewielkie zmiany w postaci kłaczków i zmiany koloru. Ta postać dość łatwo poddaje się terapii.
Zapalenia ostre cechuje najczęściej nagłe wystąpienie objawów chorobowych poprzez obrzęk i zaczerwienienie wymienia, stwardnienia zakażonej ćwiartki. Mleko z zarażonych ćwiartek ma postać ropnej lub surowiczej wydzieliny. Wydajność mleka spada gwałtownie, pojawiają się oznaki choroby w postaci podwyższonej temperatury, utraty apetytu, podwyższonego tętna. Pojawiają się biegunki, odwodnienia, zalegania, osłabienia, depresje. Ta postać wymaga często stosowania poza lekami MC wspomagania terapii weterynaryjnej ogólnej.
Zapalenia nadostre to rzadsza forma zapalenia ostrego o gwałtownym i bardziej intensywnym przebiegu. Oznakami takiej infekcji jest często szok, posocznica , zwłóknienie tkanki wymienia, ochłodzenia końcowych części ciała często także obserwuje się spowolnienie odruchu źrenicowego. Największym zagrożeniem tego typu zakażeń jest nie tylko konieczność natychmiastowej terapii weterynaryjnej ale to, że wiele krów słabo reaguje na terapię i może dojść do padnięć. Krowy, które poddały się terapii wymagają długiego okresu rekonwalescencji. Problemem jest także to, że są one siewcami patogenów chorobotwórczych mogących infekować krowy zdrowe.
W przypadkach braku bieżącej kontroli poziomu zdrowotności wymienia może dojść do wystąpienia przewlekłego zapalenia wymienia, spowodowanego utrzymywaniem się w dłuższym czasie podklinicznego zapalenia. Charakterystyczne dla tego typu schorzeń jest pojawianie się pojedynczych zaostrzeń, łatwo likwidowanych poprzez terapię MC czy nawet często poprzez stosowanie różnego rodzaju, maści, żeli, emulsji. Efektem końcowym przewlekłych zapaleń są zmiany wielkości i kształtu zainfekowanych ćwiartek oraz obniżenie wydajności mleka.
Czasami spotyka się znaczny wzrost poziomu komórek somatycznych w mleku a badania posiewu są ujemne. Są to często nieswoiste zapalenia wymienia zwane także aseptycznymi. Zapalenia takie spowodowane są najczęściej fizycznymi urazami wymienia, podrażnienia chemicznego a najczęściej poprzez złe funkcjonowanie dojarki mechanicznej. Dłuższe utrzymywanie się tej postaci mastitis może doprowadzić do przejścia w formę podkliniczną lub kliniczną.
Wiele próbek posiewowych mleka wykazywały obecność patogenów mastitis bez wzrostu poziomu komórek somatycznych. Na dziś o takich przypadkach mówimy o zapaleniach utajonych. Zdania o jego niekorzystnych następstwach są podzielone . Najczęściej izolowano patogeny z końcówki ujścia kanału strzykowego i nie stanowiły one zakażenia wewnątrz wymieniowego. Niektórzy sądzą jednak, że w przypadkach uszkodzenia strzyka są one pierwszym ogniskiem chorobowym.
Mówiąc o mastitis trzeba powiedzieć o jego gospodarczym znaczeniu. Straty w wyniku tej choroby są zdecydowanie największe, określa się je nawet na dwukrotnie wyższe niż w przypadku chorób związanych z niepłodnością. Poniższe tabele pokazuje straty jakie ponosi hodowca spowodowane przez mastitis (źródło: Current Concepts of Bovine Mastitis. 1996. National Mastitis Council, Inc. Madison)
Dlaczego więc pomimo ponad 60 letnich badań i doświadczeń nie udało się tego zjawiska ograniczyć?
Przyczyny tkwią w szczegółach, które w każdym gospodarstwie są różne.
Kiedy dochodzi do infekcji.
Jeżeli nie jest to następstwo urazu mechanicznego to najbardziej prawdopodobną drogą zakażenia jest kanał strzykowy. Bakterie mogą go pokonać na różne sposoby.
- bakterie namnażają się w kanale strzykowym pomiędzy kolejnymi dojami i w trakcie doju przenikają do zatoki mlekonośnej, gdzie znajdują doskonałe środowisko do namnażania się, szczególnie jeżeli w wymieniu jest bardzo mało komórek somatycznych.
- bakterie wnikają do kanału strzykowego na wskutek nacisku na końcówkę strzyka podczas ruchu krowy ewentualnie podczas „popuszczania mleka”.
- podczas doju mechanicznego w efekcie tzw. zwrotnego opłukiwania strzyka (backflushing) w sytuacji zbyt małego odbioru mleka przez kolektor lub zasysania powietrza przez kubek udojowy.
- podczas kuracji antybiotykowej przez zbyt głębokie wkładanie kaniuli tubostrzykawki.
- w wyniku doju krowy zdrowej po krowie zarażonej bez wcześniejszej dezynfekcji urządzenia udojowego.
Te wszystkie drogi zakażenia są do opanowania przez hodowcę. Ale to nie wszystkie przyczyny zapaleń wymienia.
Dość poważnym źródłem podwyższenia komórek somatycznych w mleku i możliwości pojawienia się podklinicznych stanów zapalnych są czynniki środowiskowe i żywieniowe. Mówimy tu głównie o dobrym zarządzaniu stadem .
System utrzymania ma znaczny wpływ na zdrowotność wymienia. Duże zagęszczenie stada i brak miejsc legowiskowych dla wszystkich krów z czystą ściółką powoduje układanie się krów na gankach gnojowych. Bakterie chorobotwórcze mają bezpośrednią styczność ze strzykami. Stosowanie dippingów poudojowych z tzw. filtrem jest jednym ze sposobów ograniczenia zakażeń, zewnętrznych. Podobnie jest podczas utrzymywania krów mlecznych na „głębokiej ściółce” Tu ryzyko zakażeń jest znacznie większe niż w systemie obór płytkich.
Kolejnym punktem zakażeń jest skażenie pasz mikotoksynami. Toksyny wraz z krwią przedostają się do wymienia. System immunologiczny krowy sam próbuje skutecznie zwalczyć toksyny, powodujące często uszkodzenia komórek sekrecyjnych, tkanki wyścielającej zatoki mlekonośne i kanały mleczne, . Powoduje to wzrost ilości komórek somatycznych w mleku. Jeżeli ilość leukocytów „skierowana” do zwalczania toksyn jest zbyt mała dochodzi do powstania mastitis. Ustrzec się tego można np. poprzez wybór odmian bardziej odpornych na porażenia fuzaryjne, prawidłowy zbiór roślin pastewnych, stosowanie inokulantów podczas kiszenia pasz objętościowych. W przypadku stwierdzenia (lub podejrzenia) skażenia pasz mikotoksynami konieczne staje się używanie adsorbentów mikotoksyn.
Kolejnym czynnikiem powodującym wzrost mastitis w stadzie to jałówki remontowe. Z badań amerykańskich wynika, że prawie 90% jałówek w wieku 12-24 miesiące może być zakażonych. Jak dochodzi do infekcji? To jest jeszcze nie do końca poznane, ale przyjmuje się je za naturalnie siedliskowe, bytujące na skórze, w paszach i ściółce oraz poprzez ssące muchy, bytujące na końcówkach strzyków. Duże prawdopodobieństwo zakażenia jest poprzez skarmianie przez cielęta mleka od krów z mastitis. Do zakażeń może dojść także przez wzajemne ssanie się cieląt (bytujące bakterie w jamie gębowej). Dlatego tak ważnym jest wprowadzenie profilaktyki DC u jałówek wysokocielnych.
Podstawowe drobnoustroje wywołujące mastitis
Mastitis może być następstwem działania ponad 140 różnych gatunków drobnoustrojów od bakterii poprzez drożdże, grzyby, algi mikoplazmy i rzadziej wirusy żyjących na krowie lub w jej środowisku. Dzieli się je na 4 grupy patogenności –zakaźne, środowiskowe, oportunistyczne i inne Najczęstszą przyczyną chorób wymienia są jednak bakterie- gronkowce, paciorkowce i coliforms (E.coli i bakterie pokrewne).
Streptococcus agalactiae– zwany też paciorkowcem bezmleczności, jedynym miejscem jego siedliska jest mleko z zarażonych ćwiartek. Można je także znaleźć na powierzchniach, które miały kontakt z zakażonym mlekiem- dojarka, ściółka, ręce dojarza. Zakażenie może także przenieść się na cielęta pijące zakażone mleko. Przenoszenie patogena zachodzi głównie podczas doju. Jest jednym z najszybciej rozprzestrzeniającego się drobnoustroju. Objawem klinicznym jest zmiana barwy mleka. Są one wrażliwe na penicylinę i można je zlikwidować stosując odpowiednie leczenie. Brak leczenia prowadzi do postaci przewlekłej, której wynikiem jest utrata ćwiartki.
Staphylococcus aureus– potocznie znany jako gronkowiec złocisty najczęściej kolonizuje się w keratynie kanału strzykowego, pęknięcia i uszkodzenia strzyka ułatwiają ich kolonizację. Zakażenie przenosi się głównie podczas doju w przypadku backflushingu (omywania strzyków podczas doju). Przeniesienie patogena może odbyć się także przez używanie ręczników do wycierania wymienia i ręce dojarza. Zainfekowana ćwiartka jest umiarkowanie obrzęknięta i w pierwszych strugach mleka widoczne są strzępki mleka. Opóźnienie w rozpoznaniu i leczeniu prowadzi do tworzenia się tkanek bliznowatych w ogniskach namnażania się bakterii co utrudnia terapię antybiotykową. W ostrych zapaleniach spowodowanych S. ureus ćwiartki są gorące i obrzękłe a temperatura ciała krowy podnosi się do prawie 40oC (39,4-41,1). Niektóre zakażenia mogą przyjąć postać zgorzelinową a wtedy zakażone ćwiartki stają się zimne.
Wyleczenie przy ostrych zapaleniach staje się niemożliwe i krowę z takim schorzeniem powinno się szybko wybrakować ze stada by nie dopuścić do szerzenia się choroby w stadzie.
Mycoplasma bovis– jest trudnym do stwierdzenia patogenem gdyż daje ujemny wynik bakteriologiczny w standardowych badaniach. Zapalenie wymienia spowodowane M.bovis charakteryzuje się nagłym wystąpieniem, znaczną redukcją mleka oraz odpornością antybiotykową. Mleko z zarażonych ćwiartek ma postać ropnej wydzieliny. Szybko rozprzestrzenia się w stadzie. Źródłem przenoszenia się zakażenia są najczęściej wielorazowe strzykawki i kaniule. Niewłaściwa dezynfekcja poudojowa także przyczynia się do rozprzestrzeniania choroby. Jedynym sposobem leczenia jest likwidacja ćwiartki lub ubój zwierzęcia.
Coliforms- to cała grupa bakteri Coli-podobnych z których największe znaczenie ma Escherichia coli i Klebsiella pneumoniae. Są one drobnoustrojami środowiskowymi. Do zakażeń dochodzi głównie na początku i końcu zasuszania oraz w trakcie porodu. Źródłem zakażeń jest głównie niewłaściwe wprowadzanie leków DC, utrzymywanie krów w zasuszeniu w brudnych i wilgotnych miejscach, odbywanie się porody w zakażonych miejscach. W większości są to schorzenia krótkotrwałe i łatwe do wyleczenia. Opóźnienie lub odstąpienie od terapii antybiotykowej może prowadzić do postaci nadostrej kończącej się śmiercią zwierzęcia ( najczęściej w okresie okołoporodowym). Najlepszym sposobem zwalczania Colimastitis jest terapia DC.
Pseudomonas aeruginosa– bakteria środowiskowa występująca w zanieczyszczonej wodzie chociaż spotykana także w zawilgoconej ściółce, glebie i kale. Objawy kliniczne są różne od łagodnych po nadostre ze zgorzelą. Większość przypadków zakażenia ta bakteria przyjmuje postać przewlekłą i jest trudna do antybiotykoterapii. Eliminacja trwale zakażonych sztuk jest najlepszym sposobem walki z chorobą. Dobre rezultaty daje także eliminacja zakażonej ćwiartki.
Nocardia asteroides– zakażenie bakteryjne bardzo oporne na leczenia farmakologiczne, cechujące się stwardnieniami ćwiartki zakażonej z wyczuwalnymi guzkami lub wyczuwalnymi zwłóknieniami tkanek. Prawie wszystkie zapalenia przechodzą w fazę przewlekłą z fazami zaostrzenia, w czasie których dochodzi do powstawania przetok i wycieku zawartości ropnia na zewnątrz. Najskuteczniejsze leczenie to eliminacja ćwiartki.
Drożdżaki –do zakażenia dochodzi głównie podczas braku higieny udoju, gdyż są to wszędobylskie drobnoustroje. Zaobserwowane kliniczne przypadki ustępują najczęściej samoistnie, natomiast zakażone ćwiartki przez wiele miesięcy są siewcami. Leczenie antybiotykowe jest całkowicie bezskuteczne.
Nie są to wszystkie drobnoustroje jakie powodują powstawanie mastitis i chyba na dziś nikt nie jest w stanie je wszystkie opisać na kilku stronach. Wiele patogenów występuję środowiskowo, ich presja jest różna w różnych środowiskach. Wiele zakażeń można uniknąć stosując monitoring punktów zapalnych, prowadząc dokładną statystykę kolejnych zachorowań, by najczęściej powtarzające się zachorowania móc szybko identyfikować i zwalczać.
Nie należy rezygnować z terapii DC. Sztuki, które przeszły jakąkolwiek postać mastitis powinniśmy wspomóc leczeniem w zasuszeniu np. poprzez szczepienia. Bardzo ważnym czynnikiem jest higiena przed i poudojowa, często niedoceniana w mniejszych stadach. Sposoby zwalczania i zapobiegania mastitis w kolejnych serwisach.
dr inż. Tomasz Soukup
Zobacz także
